स्मार्ट कृषि गाउँ, जस्ले फेरियो बडापोखराबासीको जीवन

सुर्खेत – एक हातमा दाँते । टाउकोमा हरियो रुमाल । अनि अर्को हातमा कैची लिएर बारीमा तरकारी काँटछाटमा व्यस्त हुनुहुन्छ बडापोखराकी हिरा रावत । उमेरले ३५ वर्ष पुग्नुभएकी रावत उज्यालो नहुँदै घर नजिकैको बारीमा पुग्नुहुन्छ । दैलेखको दुल्लु नगरपालिका —२ बडा पोखराकी हिरा रावतको यो दैनिकि जस्तै भएको छ । उहाँको अधिकांस समय तरकारी गोेड्मेल गर्ने देखि तरकारी बारी सुम्सुम्याउन मै बित्छ ।

बिहान उठेदेखि बेलूकी अबेरसम्म तरकारी गोड्ने, फलेका तरकारी टिप्ने, पानी लगाउने र बेर्ना छर्ने काममा व्यस्त देखिनुहुन्छ । चार वर्ष अघि आफुलाई खानका लागि अलिकति जग्गामा तरकारी खेती लगाउनुभएकी उहाँले  २०७८ सालदेखि व्यवसायिक रुपमै तरकारी खेती थाल्नुभएको छ  ।

ग्रामिण समुदायका समस्या पहिल्याउँदै दैलो दैलोमा पुग्दै पछाडी परेका समुदायका समस्या समाधानमा अग्रसर गैरसरकारी संस्था सोसेक नेपालले तरकारी उत्पादनमा कृषि सामाग्रि सँगै तरकारी खेती उत्पादन गर्न सिकाएपश्चात् हिराको दैनिकी फेरिदिएको छ  ।  पहिले आफुलाई मात्र खान एक छेउमा तरकारी लगायकी हिराले अहिले तीन रोपनि जग्गामा लटरम्म तरकारी फलाउनुभएको छ । उहाँको बारीमा अहिले गोभी, भन्टा, टमटार, खुर्सानी, प्याज, तीतेकरेला, रायो तरकारीदेखि हरेक प्रकारका बेर्ना उत्पादन गर्नुभएको छ । तरकारीमा भविष्य देख्नुभएको हिराले पुरै समय तरकारी उत्पादनमा लगाएको उहाँ बताउनुहुन्छ ।

 परम्परागत रुपमा  तरकारी लगाउने उहाँले व्यवसायिक रुपमा तरकारी लगाउन थालेको बताउनुहुन्छ । पहिले पहिले परम्परागत रुपमा नगदेबालीसँगै तरकारी लगाउथ्यौँ राम्रै हुन्थ्यो, ’उहाँले भन्नुभयो, ‘रासायनिक मल, विषादीको प्रयोगले होला नगदे बालीमा केही उत्पादन भएजस्तो देखिएपनि तरकारीमा भने रोक किरा लाग्ने, कुहिने सड्ने समस्या हुन्थ्योे । अहिले जलवायु उत्थानशिल कृषि प्रविधिबाट व्यवसायिक तरकारी खेती गर्न थालेपछि उत्पादन र आम्दानी दुबै राम्रै भएको छ ।’

पहिले आफुलाई तरकारी उत्पादनसम्बन्धि ज्ञान नभएकाले सोचेजस्तो तरकारी उत्पादन हुँदैन थियो ।   तरकारी नहुँदा बजारको चाउचाउ स्वबीन खानुपर्ने हुन्थ्यो जो स्वास्थ्यका लागि पनि राम्रो मानिदैनन् तर, अहिले आफ्नै बारीको अर्गानिक  तरकारी खान थालेको उहाँ बताउनुहुन्छ  । व्यवसायिक तरकारी खेती थालेपछि उहाँको दैनिकी फेरिएसँगै आत्मनिर्भर बन्नुभएको छ । पहिले केही खान लाउन परे पनि आफुसँग पैसा हुन्थेन श्रीमानकै भर पर्नुपर्ने अवस्था थियो,’उहाँले भन्नुभयो, ‘अहिले व्यवसायिक तरकारी खेती थालेपछि तरकारी बेचेरै आफुसँगै परिवारका इच्छा पुरा गर्ने गरेकी छु ।’  

 भण्डारी टोल बहुउद्देश्यीय कृषक समूह भण्डारी टोलकि कृषक पुर्णा रावत भण्डारी बारीमा काटछाटको काम गर्दै  तस्बिर : हिक्मेन्द माझी 

सोही ठाउँकै ४८ वर्षिय धर्म बहादुर थापाले पनि व्यवसायिक तरकारी खेती थालेको चार वर्ष भयो । उहाँ  भगवती बडापोखरा कृषक समुहको अध्यक्ष समेत हो । अहिले यहाँका ४२ जना कृषक यो समुहमा आवद्ध छन् । कुनै समय परम्परागत रुपमा नगदे बाली लगाउने उहाँ राम्रो उत्पादन देख्दा मख्ख पर्नुहुन्थ्यो । जतिबेला नगदे बालीको उत्पादन हुन्थ्यो । त्यसबाहेक मौसम अनुसारका अन्य बालीहरुको पनि उत्पादन राम्रै हुन्थ्यो । त्यसपछि बिस्तारै उत्पादन घटेको महशुस हुन थालेपछि भने उहाँ चिन्तित हुनुभयो । व्यवस्थित नभएर होकि भन्ने सोचेर विषादीको प्रयोग गर्न बढाउन थाल्नुभयो । विषादीको प्रयोगले उत्पादन बढ्नुपर्नेमा घट्दै जादा उहाँलाई चिन्ता माथि चिन्ता थपियो । माटोको उर्बरा शक्ति बढाउने उपाय खोज्दै जादा अन्तः विषादीको प्रयोग छोडेर घरमै उत्पादित कम्पोष्ट मल, लगायत झोलमल १,२, ३ को प्रयोग गर्न थाल्नुभयो ।

माटोको उब्जाउ शक्ति बढाउने उपाए खोजेका थापाले सोसेको साथ पाएपछि अहिले उहाँको उत्पादन पनि बढेको छ अनि स्वास्थ्य पनि स्वस्थ  ।  सोसेक नेपालले जलवायु अनुकुलन कृषि प्रविधिबाट तरकारी उत्पादन गर्न गर्न सिकाएपछि पुन उत्पादन बढ्न थालेपछि आफु पहिलेजस्तै मख्ख भएको उहाँ बताउनुहुन्छ ।  कुनै समय राम्रो उत्पादन हुने बारीमा दुःख गरे अनुसार उत्पादन  नहुनुको कारण विषादी पो रहेछ,’उहाँले भन्नुभयो, ‘तरकारी बालीमा  लाग्ने रोग किरा नियन्तणको लागि विषादी प्रयोगको साटो जैविक विषादीको प्रयोग विधि अपनाएको छु ।’ 

विषादी प्रयोग गर्न छोडेपछि उत्पादनमा वृद्धि

व्यवसायिक रुपमा तरकारी खेतीमा होमिएदेखि बजारमा पाइने विषादी प्रयोग गर्न छोडे पछि भने उहाँको बारीमा तरकारी उत्पादन पनि बढेको छ । ‘पहिले तरकारीमा विषादी नहाले तरकारी नै उत्पादन हुँदैन भन्ने सोच्थे तर, विषादी नहाल्दा पनि तरकारी झन धेरै फल्ने रहेछ भन्ने कुरा अहिले बुझेको छु,’उहाँले भन्नुभयो ।

पहिले कति बेला कुन समयमा तरकारी लगाउने भन्ने राम्रोसँग ज्ञान थिएन,’ थापाले भन्नुभयो, ‘अहिले हामी समुहमा आबद्ध हुँदै जादा तरकारी गरिरहेका छौँ । सोसेक नेपालको साथ पाएपछि हाम्रो अवस्था बुझेर हामीलाई विभिन्न तालिम सँगै सिप सिकाएर आत्मनिर्भर बनाएको छ । अहिले कृषि प्राबिधिक पनि हाम्रो बारीमै पुगेर सल्लाह सुझाव दिनुहुन्छ  ।’

‘प्राबिधिकको सुझाब अनुसार हामी अघि बढिरहेका छौँ  । सोसेक नेपालले कृषकहरुलाई छानेर १२ वटा पक्कि टनेल, ३५ वटा कच्चि टनेल र २५ वटा भकारो पाएका छौँ । टनेलमा तरकारी लगाउन थालेपछि उत्पादनमा पनि वृद्धि हुदै गएको छ ।’

सरकारी कर्मचारीको वेवास्ता 

संस्थाका कृषि प्राबिधिक किसानको बारीसम्म पुगे पनि जनताबाट तलब खाएका सरकारी कर्मचारी भने किसानको बारीमा गएको देखिदैन । संस्थाका कृषि प्राबिधिक भने यसरि कृषकका घर घरमै पुगेर कृषकका कृषि समस्या हेरिरहदा भने सरकारी कृषि प्राबिधिकको अनुहारसमेत  नदेखेको उहाँ बताउनुहुन्छ ।

नेपाल कृषि प्रधान देश भएर पनि पछि पर्नुको मुख्य कारण यहि हो,’उहाँले भन्नुभयो, ‘संस्थाका कृषि प्राबिधिक हाम्रा समस्या समाधानका लागि हाम्रा घरघरमा पुग्नुहुन्छ । हामीले कर तिरेर तलब दिएर राखेका हाम्रा सेवक कुन सुर्यको घाम तापेर बस्नुभएको छ ?’

करिब ४ रोपनी जग्गामा व्यवसायिक तरकारी खेती गर्नुभएको थापाले मौसम अनुसारका काउली, गोलभेँडा बन्दागोभी लगायतका तरकारी लगाउदै आउनुभएको छ । सोसेक नेपाालको साथ पाएर स्मार्ट कृषि गाउँ कार्यक्रमलागु भएपछि तरकारी खेतीमा  हिरा रावत र धर्म बहादुर थापा मात्र नभएर बडापोखरा गाउँ नै होमिएको छ  । दुल्लु नगरपालिका वडा नम्बर —२ ,३,४ र ९ वडाका कृषक समूह समुह मार्फत व्यवसायिक कृषि खेतीमा  होमिएको सोसेक नेपालका कृषि प्राबिधिक हिक्मेन्द माझी बताउनुहुन्छ । उहाँका अनुसार  दुल्लु नगरपालिका वडा नम्बर —२ को भगवती बडापोखरा कृषक समूह र तरिया बेमौसमी तरकारी उत्पादन समूह रहेका छन् । 

त्यस्तै वडा नम्बर —३ को मुलपानि कृषक समूह वडा नम्बर —४ को भण्डारी टोल बहुउद्देश्यीय कृषक समूह र वडा नम्बर ९ को कालिका दलित कृषि तथा पशुपन्छि सहकारी समूह प्यादुरामा स्माट कृषि गाउँ कार्यक्रम संन्चालन भएपछि किसानहरु व्यावसायिक तरकारी खेतिमा लागेका छन ।  दुल्लु नगरपालिका क्षेत्रका बडा पोखरा, तरिया, सुवाछडा,भण्डारी टोल,पाली,प्यादुराका किसान अहिले परम्परागत खेति छाडेर मौसमी तथा बेमौसमी तरकारी खेति तर्फ आकर्षित भएको प्राबिधिक माझीको भनाई रहेको छ ।  

दुल्लु नगरपालिका क्षेत्रमा डिसिए नेपालको आर्थिक सहयोग सोसेक नेपालद्धारा संन्चालित ग्रिन कर्णाली परियोजनाले स्मार्ट कृषि गाउँ कार्यक्रम लागू गरेपछि यस क्षेत्रका कृषक आधुनिक तथा प्रविधि मैत्री व्यवसायिक कृषि तर्फ होमिएको प्राबिधिक माझी बताउनुहुन्छ ।

कृषकको बारीमै पुगे कृषकलाई तरकारीमा लाग्ने रोग किराबारे  जानकारी गराउदै सोसेक नेपालका कृषि प्राबिधिक हिक्मेन्द माझी

 स्मार्ट कृषि गाउँ कार्यक्रम लागु भएपछि यहाँका कृषकले अर्गानीक तरकारी उत्पादन गर्न थालेका छन् । यहाँका कृषकहरुले रासायनिक विषादी मलको प्रायोग बनद गरेर जैविक झोल मल १, २, ३ को प्रयोगमा ल्याएको सोसेक नेपालका कृषि प्राबिधिक हिक्मेन्द माझी बताउनुहुन्छ । 

आर्थिक बर्ष २०७९/८० देखि दुल्लु नगरपालिका क्षेत्रमा लागू भएको स्मार्ट कृषि गाउँ कार्यक्रमबाट यहाँका  एकसय २० जना कृषकहरू मौसमी तथा बेमौसमी तरकारी खेतिमा लागेको उहाँको भनाई छ ।  जस मध्ये ४० जनाले पक्कि प्लाष्टिक टनेलभित्र तिरकारी खेती गर्दै आईरहेका छन भने ८० जनाले कच्चि प्लाष्टिक टनेलमा व्यवसायिक तरकारी खेती गरेका छन् ।

स्मार्ट कृषि गाउँ कार्यक्रम लागु भएपछि यहाँका कृषकहरु आत्मनिर्भर हुँदै गएका छन् । व्यवसायिक तरकारी खेती गरेर आत्मनिर्भर हुँदै गएपछि परिवार परिवार पालनपोषण देखि पढाउन लेखाउन सहज भएको कृषकहरुको भनाई रहेको छ । व्यवसायिक कृषि गरे घर खर्च चलाएर पनि समुह मार्फत कृषकहरुले बचत गर्ने गरेका छन् ।

d